“Bizdə elmi tədqiqat toxumçuluq institutu vardı, onun aqronom rəhbərini çıxarıb yerinə hesabdarı qoyublar”
Tanınmış iqtisadçı ekspert, kənd təsərrüfatı üzrə mütəxəssis Vahid Məhərrəmov Moderator.az-ın suallarını cavablandırıb:
-Vahid müəllim, bu günlərdə millət vəkili Qüdrət Həsənquliyev Moderator.az-a müsahibəsində belə bir fikir işlətdi ki, Azərbaycanın münbit torpaqları azdır və əhalini yedizdirmək, ərzaq tələbatımızı ödəmək iqtidarında deyil. Doğrudanmı belə bir dilemma qarşısındayıq?
-Məhsuldarlığın azalmasını yalnız torpağın keyfiyyəti ilə bağlamaq düzgün deyil. Ona görə ki, Azərbaycanda keyfiyyətli toxum yoxdur. Azərbaycan bir çox kənd təsərrüfatı təyinatlı bitkilərin toxumunu xaricdən gətirir. Xaricdən gətirilən toxum da günün tələbinə cavab vermir. Avropa ölkələri ən yaxşı toxumu özləri istifadə edirlər. Baxın, bizim fermerlər ərzaq üçün nəzərdə tutulan, toxum standartına cavab verməyən buğdadan toxum kimi isrifadə edirlər. Əlbəttə, toxum aşağı keyfiyyətli olanda onun məhsuldarlığının yüksək olacağını gözləməyə dəyməz. Digər tərəfdən, torpağın funksiyası yalnız bitkini qidalandırmaq deyil. Çalışmaq lazımdır ki, torpaqada bitkiyə lazım olan elementlər olsun. Həmin elementlər müəyyən funksiya daşıyıcılarıdır. Onlar bitki üçün yalnız qida deyil. Əslində bitki üçün qida fotosintez prosesi zamanı təmin olunur. Bu prosesə qədər də çalışmaq laızmdır ki, bitki sağlam olsun. Bundan sonra fotosintez prosesi normal gedəcək və nəticədə məhsuldarlıq yüksək olacaq. Suvarmayla bağlı bizdə ciddi problemlər var. Ümumiyyətlə, qlobal iqlim dəyişikliyinin baş verdiyi dünyada yaşayırıq və adətən son vaxtlar yağan yağışlar da şiddətli olur, küləklə müşayət olunduğundan kənd təsərrüfatına xeyirdən çox ziyan vurur. Yəni bitkinin suvarmayla təminatını yalnız yağışın ümidinə buraxmaq olmaz. Son zamanlar zərərvericilər də bitkiçilik üçün ciddi problemə çevrilib və təkcə Azərbaycanda deyil, bütün dünya ölkələri bu bəlayla üz-üzə qalıb. Ola bilsin bu da qlobal iqlim dəyişikliyinin nəticəsidir. Bunun da qarşısını almaq üşün bəzi halda kimyəvi preparatlardan istifadə olunur, digər halda bioloji metodlara üstünlük verilir. Azərbaycanda bütün bu işlər sistemli şəkildə qurulmur. Başqa bir problem də bizdə kifayət qədər texnikanın olmamasıdır. Yəni fermerlər istər əkin-səpin, istərsə də hazır məhsulun vaxtında yığılmasında ciddi problemlər yaşayırlar. Yəni müddət uzanırsa, yaxşı məhsuldarlıq gözləmək mümkün deyil. Çünki hər bir bitkinin bəlli vegetasiya müddəti var və vaxtın düzgün seçilməməsi son nəticədə aşağı məhsuldarlığa səbəb olur. Doğrudur, Azərbaycanda bəzi torpaqlarda şoranlaşma gedir. Amma bunu bütün Azərbaycana şamil etmək doğru olmazdı. Amma insan istəsə çox şeyə qadir olduğunu sübut edə bilər. Müqayisə üçün Niderlandı götürək. Təsəvvür edin ki, orada dənizin ərazisini götürüb torpağını münbitləşdirirlər, çox yüksək nəticəyə də nail olurlar. Eləcə də İsraili götürək. Bilirsiniz ki, İsrail çox isti iqlimi olan ölkədir və ordakı torpaqların münbitliyi çox problemlidir. Amma buna baxmayaraq İsraildə taxılçılıqda məhsuldarlıq bizdəkindən ən azı 3 dəfə artıqdır. Tərəvəzçilikdə isə onlar çox yüksək nailiyyət əldə ediblər. İstixana şəraitində İsrail də, Niderland da pomidor istehsalını hektardan min tona çatdırıblar. Bir hektar istixanadan min ton pomidoru təsəvvür edirsinizmi? Onlar da əldə etdikləri gəlirdən həm torpaqlarının münbitləşməsi istiqamətində çeşidli proqramlar həyata keçirirlər, həm də külli miqdarda qazanc götürürlər.
-Hektardan min ton inanılası deyil. Heç qarpız bu qədər məhsul vermir. Onda pomidor ağacından söhbət gedir?
-Tamamilə doğrudur. Təbii ki, mən də bu rəqəmlərə şübhə ilə yanaşanları başa düşürəm, amma doğrudan da artıq pomidopr ağacı yetişdiriblər. Bu da elmin nailiyyətlərindən biridir. Israilin elmi kifayət qədər inkişaf etmiş ölkə olduğunu sübut etməyə mənə elə gəlir ki, heç ehtiyac da yoxdur. Başqa bir misal gətirim. Israildə hər inəkdən il ərzində 12 ton süd sağılır. Azərbaycanda isə bu göstərici 1,4 tondur. Yəni təxminən 9 dəfə Azərbaycandan çoxdur. Amma istənilən halda bu gün Azərbaycanda torpaqların keyfiyyəti ilə bağlı, yaxud da yararlı torpaqların az olmasını səbəb gətirmək haqsızlıq olardı.
-Azərbaycanın yüz minlərlə hektar şoranlaşmış yararsız torpaqları var. İndi elmin elə bir inkişaf dövründə yaşayırıq ki, az qala gedib Marsada pomidor və ya çiyələk yetişdirmək istəyi baş qaldırıb. Elə isə Azərbaycandakı bu şoranlaşmış torpaqları yararlı hala salmaq çoxmu xərc tələb edir?
-Şoran torpağı münbitləşdirmək üçün elə böyük xərc lazım deyil. Hətta sizə deyim, həmin şoranlaşmış torpaq sahələrində çəltik yetişdirmək istəyən fermer həm yüksək məhsul götürə bilər, həm də həmin torpaqdakı duz təbii yolla yuyularaq onu münbitləşdirəcək. Həmin sahələri təbii yolla yumaq üçün suyumuzmu yoxdur? Bizim su potensialımız tələbimizdən 10 dəfə çoxdur. Amma bu gün fermer su axtaranda tapa bilmir. Bu isə idarəetmədəki ciddi problemlərin nəticəsidir. Həmin sahədə qeyri-peşəkarlar cəmləşib. Onlar bu sahəni öz aləmlərində idarə edirlər, amma əslində onu məhv edirlər. Onlara məsləhət verəndə də bundan qıcıqlanırlar və qəbul etmirlər, ona görə də kənd təsərrüfatındakı problemlərimiz get-gedə dərinləşir. Baxın, torpaq qıtlığı çəkən yaponlar artıq bütün hündürmərtəbəli binaların üstündə kənd təsərrüfatı məhsulu yetişdirirlər. Amma Azərbaycanın gül kimi torpağı ola-ola xaricdən gətirilən mıəhsula möhtac qalmışıq. Əslində bu da məmurların siyasətidir ki, Azərbaycan torpaqlarının qeyri-məhsuldar olmasını ictimai rəyə təlqin etsinlər. Çünki onlar idxal olunan məhsullardan yaxşı gəlir əldə edirlər və bu sahənin monopolistləri kənd təsərrüfatının inkişafına imkan vermir. Mən əminliklə bildirirəm ki, Azərbaycanın torpağı və iqlim şəraiti imkan verir ki, indikindən 3 dəfə artıq kənd təsərrüfatı məhsulu istehsal edə bilək.
-Kənd təsərrüfatı ilinin artıq 3 ayı arxada qalıb. Amma nəsə bir irəliləyiş hiss olunmur, deyəsən məmurlar bu 3 ayı yelə veriblər…
-Təəssüf olsun ki, siz 3 ay deyirsiniz, amma il də məncə havaya gedəcək. Bu da onunla bağlıdır ki, qeyri-peşəkarlar bu sahəni cənginə alıblar və əslində bunlar heç öz işlərinin nədən ibarət olduğunu bilmirlər. Siz bunları harda görürsünüz? Yarmarkalarda. Axı kənd təsərrüfatı nazirinin yarmarkada nə işi var?
-Haqlı sualdır. İki gün öncə Moderator.az-ın əməkdaşı bir neçə yarmarkaya baş çəkib əslində hər şeyin “pokazuxa” olduğunu ortaya qoymuşdu.
-Axtarış verin görün hansı ölkədə nazir kənd təsərrüfatı yarmarkasına gedir və satış prosesinə nəzarət edir? Axı nazir satış olan yerdə deyil, həmin məhsulların istehsal olunduğu yerlərdə olmalıdır. Nazir gedib fermerin dərd-sərini dinləməli, onun toxum, suvarma, texnika təminatı, zərərvericilərə qarşı mübarizə qayğılarının necə aradan qaldırılmasının yollarını aramalıdır. Amma təəssüflər olsun ki, bizdə qurmaq yox, dağıtmaq xətti götürülüb. Bizdə elmi tədqiqat toxumçuluq institutu vardı, onun aqronom rəhbərini çıxarıb yerinə hesabdarı qoyublar. Bilirsiniz, bunlar problemi görə bilmədikləri üçün qeyri-peşəkarları, qohum-əqrəbalarını başlarına toplayıb strateji əhəmiyyət kəsb edən yerlərə yerləşdirilər, nəticədə bu sahə gündən-günə tənəzzülə doğru gedir. Düşünürəm ki, bütün bunlar gələcəkdə çox ciddi problemlər yaradacaq. Problem ondadır ki, həm Prezident Administrasiyasında, həm Nazirlər Kabinetində, həm də Kənd Təsərrüfatı Nazirliyndə qeyri-peşəkarlar vəzifələrə gətirilib. Onlar da iş görməkdən daha çox iş görüntüsü yaratmaqla məşğuldurlar. Yəni elə yerdə olurlar ki, orda televiziya olsun və çəkib onları göstərsin, amma problem də dərinləşsin.