Asif ATA
Vəcd idrakı alışdırır.
Vəcd şöləsinin işığında qeyri-adi hikmətlər görünür.
Məhdudluq, səthilik kölgələri çəkilir və gözəlliyin, ülviliyin, əsilliyin, xalisliyin ali və intəhasız mənası aşkara çıxır.
Anlayırsan ki, İnsan cahana sığmaz. Ən möhtəşəm, kamil cəhətlər İnsanın varlığında cəmləşib. Yerdə, göydə nə varsa, o, İnsanla təmasdadır. İnsanın ülviliyini vəsf etmədə söz acizdir. İnsan böyüklüyü hədd tanımır.
Ona görə də İnsan – allahdır.
Bu fikri adi təhlil yox, vəcd söyləyir.
Coşqun vəcd məqamında “ənəlhəq” kəlamı yaranır. Həmin anda İnsan öz əsl təbiətini anlayır.
Vəcd deyir ki, İnsan bütün təzadları özündə birləşdirir, həm də bütün təzadlardan üstündür, onun müəyyən məkanı olsa da – məkansızdır (laməkandır), çünki öz əzəməti, qüdsiyyəti və idrakı ilə heç bir məkana sığmır. O, keçici ölümə məhkum olsa da, əslində ölümsüzdür, çünki əsl mahiyyətinə ölüm heç bir xətər gətirə bilmr. İnsan bir şey olsa da, əslində hər şeydir, bu gün yaşasa da, dünən də, sabah da onundur.
Vəcd məqamında qeyri-adi bir müdriklik yaranır ki, onu bəzən “vəhy” adlandırırlar.
Vəhydə “ağlasığmaz həqiqətlər” dərk olunur:
Mən mülki-cahan, cahan mənəm, mən,
Mən həqqə məkan – məkan mənəm, mən.
Bu həqiqət vəcd məqamında yaranıb və bəsit şüura sığan deyil.
Nəsimilik – vəcdli idrakdır:
Mən cümlə cahani-kainatəm,
Mən dəhri-zəman, zəman mənəm, mən.
İnsan “cümlə-cahan” ola bilərmi? İbtidai təsəvvür baxımından – yox! Vəcdli idrak baxımından – bəli!
İnsanı tam dərk etmək istəyirsənsə, ona soyuq, biganə baxma, atəşli bax:
Mən fəqirəm, həm dilənçi, həm mələk, həm padşah,
Həm mənəm ustadi-sənət, həm anın muzduriyəm.
Zahirəm, zahirdə faşəm, məzhərəm, həm müzhərəm,
Batinəm hər şeydən, yəni batinin məsturiyəm.
Həm təbibəm, həm əliləm, həm əlacəm, həm səqim,
Həm şəfanın səhhəti, hər nemətin rəncuriyəm.