Sovet ideologiyasının yeritdiyi milli siyasətin əsas tezislərindən biri də rus olmayan xalqlarda, xüsusilə müsəlman xalqlarında öz milli tarixlərinə, milli kimliklərinə inamsızlığın formalaşdırılması idi. Milli tarix sovet tarixşünaslığında həmişə elə formatda təqdim olunurdu ki, onu oxuyan millət övladının psixologiyasında yarımçıqlıq kompleksi yaranırdı. Bu tarix o qədər maraqsız və utancverici təqdim olunurdu ki, müsəlman gənc «öz tarixində» fəxr ediləcək heç nə tapa bilmirdi. Çünki sovet ideoloqları müsəlman xalqlarının, əslində, çox zəngin olmuş dövlətçilik və mədəni ənənələrini elə təqdim edirdilər ki, sanki bütün bu xalqların hamısı Rusiyaya «könüllü şəkildə birləşənə», başqa terminlə deyildiyi kimi «ilhaq olunana» (rus işğalları sovet tarixşünaslığında keçmiş sovet ittifaqına daxil olan qeyri-rus xalqlarının Rusiyaya könüllü şəkildə birləşməsi kimi təqdim olunurdu), yaxud Sovet Höküməti qurulana qədər tamamilə savadsız və mədəniyyətsiz olmuş, fəxr ediləsi mədəni nailiyyət olmamış və bütün bunların hamısına rusların vasitəsilə qovuşmuşlar. Bu ideologiyanın qeyri-ruslarda, o cümlədən azərbaycanlılarda yaratdığı antimilli stereotiplər, təəssüf ki, bu gün də ictimai psixologiyada yaşamaqda davam edir. Rəsmi yerlərdə qəhrəman deyəndə Babəki, Koroğlunu, Nəbini, Həcəri anan Azərbaycan insanının qeyri-rəsmi düşüncəsində «əşşi, bizim heç bir tariximiz olmayıb, onun-bunun işğalı altında olmuşuq, gah ərəb işğal eləyib, gah da monqol, yazılanlar da yalançı söhbətlərdir» stereotipi, nə yazıq ki, hələ də işləkdir. Bu, rus ideoloqları tərəfindən əsrlər ərzində, xüsusilə XX əsrdə ictimai şüur və ictimai psixologiyaya oturdulmuş düşüncə stereotipidir. Onun aradan qaldırılması uzun təbliğat yolundan və bizim özümüzün özümüzü tanımağımızdan, kimliyimizi dərk etməyimizdən, bizimlə birgə yaşayan Azərbaycan insanını tanımaqdan keçir.
Doğrudan da, bizim özümüzün özümüzü tanımağımıza böyük ehtiyacımız var. Uşaqlıqdan milli söhbətlərin olunduğu ailədə böyümüşəm. Böyük qardaşlarım humanitar təhsilli idilər. Evimiz kitabla dolu idi. Qəzetdən kasadlıq çəkmirdik. İşdən evə yorğun dönən qardaşlarımı yemək və istirahədtən qabaq poçtalyonun qəzet gətirib-gətirmədiyi maraqlandırırdı. Elə bilərdim ki, millət söhbətləri ancaq bizim evimizdə olur. Hətta yaxın illərə kimi Biləsuvar rayonunda ALLAHVERDİ Hüseynəli oğlu QURBANOV kimi adsız qəhrəmanın, millət fədaisinin yaşadığından xəbərim belə yox idi. Daim mənim üçün əziz insan olmuş, Biləsuvarda “Region-Press” qəzetində çalışan, özümə qarşı daim hörmət və qardaşlıq münasibəti gördüyüm Samir Cahangiroğlu məni axtarıb tapana qədər Biləsuvar torpağında Allahverdi Qurbanov kimi bir adsız qəhrəmanın, millət fədaisinin, dil sevdalısının varlığından xəbərsiz idim. Bax, bizim düşdüyümüz durumun əsil mahiyyəti bundan ibarətdir. Vaxtilə 1965-ci ildə bir dəstə vətənpərvər, millətsevər gənclə birlikdə «Azərbaycan Milli Dilinin Müdafiə Komitəsi» adlı təşkilat yaradan, ona rəhbərlik edən və bu fəaliyyətinə görə olmazın mənəvi əzabalara düçar edilən Allahverdi Qurbanov adlı bir millət fəadisini tanımamış, bilməmiş və bir ömrü beləcə xəbərsiz yaşamışıq. Bu, bizim bir xalq kimi düçar edildiyimz faciəmizdir. Bakıda – Dağüstü parkda ermənilər tərəfindən qətlə yetirilmiş minlərlə insanın məzarları üzərində əyləncə parkları, attraksionlar saldıran, Azərbaycan məktəblisini bu millətin qatilləri olan 26 Bakı komissarlarının abidəsi önündə əsil sovet vətəndaşı olacağına and içdirən, Azərbaycanın şairlərinə, yazıçılarına bu qatillər haqqında onları təbliğ və tərənnüm edən əsərlər yazdıran da elə bu xəbərsizlik – düçar edildiyimiz qəflət idi.
Yadımdadır. Keçən əsrin 80-ci illərində Bakıda Səməd Vurğun bağında futbol azarkeşləri toplanar, oyunları, futbolçuları müzakirə edərdilər. Mənim Cəlilabad rayonundan olan tələbə yoldaşım Əli Əsgərov da futbol həvəskarı idi. Şəhərə gəzməyə çıxanda Əli yolumuzu həmin bağdan salar, şirin-şirin futbol söhbətlərinə qoşulardı. Mən futbol həvəskarı deyildim. O söhbətlərə də həvəs göstərmirdim. Orada ermənilər də olurdu. Bir dəfə həmin bağda qoca bir bakılı ilə həmsöhbət oldum. Qoca əli ilə erməniləri göstərib, «Eh oğul, siz bunları tanımırsız, – dedi, – indi necə bizimlə şirin-şirin söhbət edirlər. Kaş biləsiz ki, bunlar Bakıda nə qırğınlar törədiblər. İmkanları yoxdur, yenə də törədərlər».
Bu söhbət, təqribən, 1983-85-ci illərə aiddir. Bir azdan ermənilər baş qaldıracaqdılar. İndi isə onlar şirin-şirin futbolu müzakirə edirdilər. Əslində, bu müzakirələrlə bərabər millətçi erməni fondlarına pul yığır, Qarabağı Azərbaycandan ayırmaq üçün min bir plan fikirləşirdilər. Bizim Allahverdi Qurbanov kimi millət oğullarını isə sovet höküməti həyat-ölüm dilemması qarşısında qoyub sındırmışdı.
A. Qurbanovun bir illik həbsdən sonrakı həyatını anlayıram: daim DTK-nın rayon şöbəsinin nəzarəti altında yaşamaq, hər addımı qonum-qonşular, iş yoldaşları içərisindən olan agentlər tərəfindən izlənilmək, müntəzəm şəkildə tərbiyəedici, islahedici söhbətlərə çağırılmaq, müxtəlif təkliflər qarşısında qoyulmaq…
Yadımdadır, 1985-ci ildə M.S.Qorbaçov Sov. İKP-nin plenumunda SSRİ-də «Yenidənqurma və aşkarlıq» siyasətini elan etdi. Ölkədə müəyyən nəfəs genişliyi yarandı. Hər yerdə milli dirçəliş əlamətləri hiss olunmağa başladı. Həmin dövrdə gəncliyin, xüsusən tələbələrin düşüncəsinə Ç.Aytmatovun «Əsrdən uzun gün» romanı çox qüvvətli təsir etmişdi. Ayrı-ayrı millətsevər qüvvələr, o cümlədən mənim bir sıra dostlarım da milli təşkilatlar yaratmaq haqqında düşünürdülər. Gənclik İ.Hüseynovun «İdeal»ını, Ç.Aytmatovun sözü gedən romanını qızğın müzakirə edirdi. 1986-cı ildə təyinatla Biləsuvara gəldim. 1987-ci ilin fevralında isə Bakıya DTK-ya çağırıldım. Burada bir daha antisovet fəaliyyətlə məşğul olmayacağımla bağlı iltizam verdikdən sonra rayona qayıtdım. Ətrafımda bəzi qonşulardan və bəzi müəllim yoldaşlarımdan təşkil olunmuş nəzarət şəbəkəsinin olduğundan indi xəbər tutdum. Onların mənimlə etdiyi söhbətlərdə hansı vəziyyətlərə düşdüyünü, necə artistlik etdiklərini, məni millətçi söhbətlərə çəkdiklərini aydınca görür, anlayırdım. Sirrimi yalnız sonralar Biləsuvarda xalq hərəkatına başçılıq etmiş qardaşım Xanverdi müəllimlə bölürdüm. Lakin ölkədəki durum ayrı idi. Ölkə coşur, qaynayırdı. Bütün bu hadisələrin fonunda A.Qurbanovun durumunu çox aydın şəkildə dərk edirəm. O, keçən əsrin 60-cı illərinin ortalarından 80-ci illərinin axırına qədər dəmir məngənə içərisində yaşayıb.
Allahverdi Qurbanov kimi insanlar bu millətin adsız qəhrəmanları, fədailəridir. Onları xalqa, millətə, xüsusən gənc nəslə tanıtmalıyıq. Bizim nicatımız özünüdərkdən keçir. Beş il Biləsuvar rayonunun Əliabad kəndində müəllim işlədim. Onda Mübariz İbrahimov hələ körpə idi. Heç varlığıından xəbərim yox idi. Atasını, əmilərini halal insanlar kimi yaxından tanıyırdım. Heç kəsin ağlına gəlməzdi ki, Əliabad kəndində sonralar adı bütün türk dünyasında qəhrəmanlığın, bütün erməni dünyasında isə azərbaycanlılığın – türklüyün simvoluna çevriləcək bir vətən övladı böyüməkdədir. O, hansı məktəbi keçdi? Hansı mühitdə yetişdi? Necə oldu ki, qəhrəmana çevrildi? Bu, indi hamını düşündürür. Lakin bizim Allahverdi Qurbanovdan da xəbərimiz yox idi. Biz ümumiyyətlə xəbərsizik ki, Azərbaycan xalqının yaddaşında, qanında bitməyən millət sevdası var. Bu bir sonsuz eşq yoludur. O – tarixin dərinliklərindən gələn milli məktəbidir. A.Qurbanov da, M.İbrahimov da həmin məktəbin yetirmələridir. Onlar bu məktəbi keçib, sonradan onun müəllimlərinə – ustadlarına çevrildilər. Bu məktəbi oxumaq, öyrənmək, tərənnüm etmək, qiymətini vermək və göz bəbəyi kimi qorumaq lazımdır.
Seyfəddin RZASOY
AMEA Folklor İnstitutu
Mifologiya şöbəsinin müdiri,
filologiya elmləri doktoru