Mirzə Cəlilin “Ölülər” əsəri ilə imitasiya etmək nə qədər doğrudur?
Dövlət Akademik Milli Dram Teatrı istedadlı aktyorları, bacarıqlı rejissorların və dramaturqların məkanına çevrilmirsə, ölkədə teatrın hansı inkişafından danışmaq olar?!
Keçmiş sovet dönəmi bitsə də, Azərbaycanda teatra və reformlarına olan bürokratik münasibət dəyişməyib. Ölkə prezidenti bu problemləri nəzərə alaraq “Azərbaycan Teatrının 2009-2019-cu illərdə inkişafı” haqqında 85 maddəlik xüsusi sərəncam imzalayıb. Bu sərəncamdan irəli gələn vəzifələri icra etmək nə MTN-də (Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi), nə də teatrlarda nəzərə alan bir kimsə yoxdur. Teatrların təmiri və maddi bazasının yaradılması prosesi prezident tərəfindən, ya da icra hakimiyyətlərinin təşəbbüsləri ilə həyata keçirilir. MTN isə teatr məsələsində susqunluq və sükunət bataqlığında it-bat olub. Çünki, bu nazirliyin başı hotelçilik biznesinə qarışıb. Əslində hotelçilik özəl sektorun sayəsində inkişaf edir. MTN-nin onlara lisenziya verməkdən başqa bir işi də yoxdur. Beləliklə də MTN dönüb olub adi bir notarial kontora. Ona görə də mədəniyyət sahəsində, özəlliklə də teatrla bağlı hər hansı bir inkişaf yox kimidir.
Bədii rəhbər, yoxsa təsərrüfat müdiri?
Dövlət Milli Akademik Dram Teatrında 2006-cı ildən üzü bu yana yaranmış problemlər demək olar ki, cözülməmiş qalır. Ara-sıra kosmetik dəyişimlərin effekt verməməsinin səbəbi teatra olan münasibətdən irəli gəlir. 2015-ci ilin sentyabrna kimi bu qocaman teatrda “staxanovçu zərbəçi əmək” siyasəti yürüdülürdüsə, ötən mövsümdən üzü bu yana, sanki ətalət zənciri ilə buxovlanıbdır. Cəmi bir tamaşa ilə, yəni klassik yazarımız Mirzə Cəlilin “Ölülər” əsəri ilə imitasiya etmək nə qədər doğrudur? Bu suala kimsə cavab vermək istəmir. Teatrın Bədii Şurası öncələrdə olduğu kimi passiv durumdadır. Repertuar siyasəti yox kimidir. “Teatr Studiyası”nın TXİ (Teatr Xadimləri İttifaqı) kimi haraya gömüldüyü belə, bəlli deyil. Azərpaşa Nemətov teatra bədii rəhbər və baş rejissor təyin olunandan sonra, burada sadəcə təsərrüfat işlərinə önəm verilməkdədir. Bu, ayaqyolunun abadlaşdırılması və onların salfetlə təmin edilməsi, işıqlandırma, havalandırma sistemlərinin normal duruma gətirilməsi, bufetdə pulsuz çay verilməsi, uzun fasilədən sonra aktyorlara və texniki işçilərə aylıq mükafatların verilməsi və sairdən ibarətdir. Əslində bu işləri teatrın təsərrüfat üzrə sorumlu olan icraçı direktoru görməlidir. Yaradıcılıq mühiti baxımından isə reformlar yox kimidir. Ölkənin ən peşəkar rejissorları ana teatrda tamaşa qoymağa dəvət edilmirlər. Ona görə də teatrın repertuarı tamamilə köhnə tamaşalardan ibarətdir. Gənc istedadlı aktyorların yardımçı heyətdən əsas heyətə transfer olunaraq ştat alması, aktyorların stajlarına görə dərəcələrinin artırılması kimi problemlər öz həllini illərcə gözləməkdədir. Bütün bunları biz hər dəfə yazıya alanda ürəyimiz ağrıyır. Məmləkətin ana teatrı bu gündədirsə, digər teatrlar görün necə bərbad durumdadırlar?
Monstr, yoxsa sənət və yaradıcılıq
Teatr sahəsinə rəhbərlik edənlər mədəniyyətin digər sektorlarında olduğu kimi, monstr siyasəti yürütməkdən savayı heç bir iş görmürlər. Bu, əslində orta yüzil Avropasında olduğu kimi, “əyalət kralları” düzəninə bənzəyir. Ölkəmizin kapitalizm sisteminə keçidi ilə bağlı teatrların MTN və TXİ-nin əyləc rolunda çıxış etməsi, hər şeyi dövlət babanın boynuna yükləməsi sovet siyasətinin qalığı olaraq parazitcəsinə yaşam siyasətindən savayı bir şey deyildir. Çünki, bu sahənin rəhbərləri “mənim vəzifəm mənim qalamdır”, yəni monstr düşüncəsi ilə idarəetmə düzənində yer almışlar. Bu sənətin differensial və indvidual özəlliklərini çağdaş meyarla uzlaşdırmaq kimsənin ağlına gəlmir. Bu məmurlara xatırladırıq ki, Rusiyanın başkəndi Moskva şəhərinin meriyası təkcə teatr və mədəniyyət sektoruna ildə 50 milyard dollar vəsait ayırır. Beləliklə Moskvanın teatr və mədəniyyətin digər sahələrində gərəkən reformlara yol açılır. Cəmiyyətin demokratik düşüncəsinin inkişafında önəmli rol oynayır. Gözəlim Azərbaycanda bütün teatrların direktorları saxtakarcasına “direktor teatrı” adlı bir məvhumu uyduraraq MTN və TXİ ilə birlikdə özləri üçün “Şən Həyat Kolxozu” düzənini yaradıblar. Teatrda pulsuz çay içmək imkanına ayrılan enerjini yeni teatr anlayışına ayırmaq əvəzinə tamamilə fərqli bir düzən formalaşdırılır. Teatr zamanın nəfəsini, onun ritmini daşıyan sənət ocağıdır. Teatr ictimai düşüncə sisteminin dinamizmidir. Teatr bədii zövqlərin inkişaf məkanıdır. Bu anlayışlar teatrda, onun repertuarında yoxdursa, “Rejissor Teatrı” anlayışı da yox kimidir. Monstr düşüncə sistemi isə, teatrı çökdürən başlıca amillərdən biridir.
Reformlara gedilən yol
TXİ (Teatr Xadimləri İttifaqı) və onun 2003-cü ildən rəhbəri olan Azərpaşa Nemətov ötən müddət ərzində ölkə teatrlarının iştirakı ilə festivallar keçirməmiş, teatr və yaradıclıq üzrə konfranslar düzənləməmiş, aktyorların, rejissorların, dramaturqların, bu sahədə çalışan texniki işçilərin sosial problemlərinin çözümü yönündə gərəkən islahaları irəli sürməmişdir. Buna görə də onun başçılıq etdiyi TXİ bir qurum kimi ətalət yuvasına çevirlibdir. Reformları gündəmə gətirmək üçün hər hansı bir addımlar atılsaydı, bölgə teatrlarında çalışan aktyorların aylıq maaşları 110-150 manat arasında olmazdı. Uzun illər əmək vermiş aktyorlara 220-250 manat arasında məvacib siyasəti yürüdülməzdi. TXİ yarandığı gündən teatr xadimlərinin üzvlük haqqı sayəsində yaşayan tək sənət birliyidir. Ona görə də bütün sənət adamlarının haqqı çatır ki, bu quruma rəhbərlik edənlərdən birbaşa onların hüquqları müdafiə olunsun. MTN və digər müvafiq qurumlar qarşısında təşəbbüslərlə çıxış etsin. Milli teatr siyasətimizin yürüdülməsində dominant rol oynasın. Teatrlar ölkə mədəniyyətinin avanqardına çevrilsin. Ancaq, gerçəkliyi seyr etdikdə bəlli olur ki, Azərbaycan teatrı ötən yüzilin 60-cı illər düşüncə tərzindən uzağa getməyib. Beləliklə bəlli olur ki, biz dünya mədəniyyətində baş verən reformlardan 55 il geri qalırıq. Teatr sahəsində reformların həyata keçirilməsi üçün onun elmi-metodiki konsepsiyası belə yox kimidir. Ona görə də mədəniyyət sahəsində qeyri peşəkarlar “at oynadır”lar. XXI yüzil Azərbaycan mədəniyyətinin, özəlliklə teatrın inkişaf yolları haqqında bəlirsizlik sindromu ilə üz-üzə qalmışıq. Cəmiyyətə və mövcud sosial proseslərə totalitar düşüncə tərzi ilə yanaşmaq ötən yüzilin mirası olsa da, bizlər hələ də XXI yüzilin standartlarının mədəni, elmi, konseptual və sinergetik yanaşım düşüncəsini ortaya qoymuruq. Almaniya məhz mədəniyyətdəki reformların sayəsində dünyanın ən güclü dövlətlərindən birinə çevrilib. İnzibati metodologiya ancaq, totalitar rejim anlayışı deməkdir. Azərbaycanın öz Ana Yasasında da qeyd olunduğu kimi, ölkəmiz demokratik dövlətçilik konsepsiyası ilə inkişaf yolunu tutub. Yeni nəsil dramaturqların, rejissorların və aktyorların yetişməsi üçün münbit durumun yaradılmaması, teatrlarımızın maddi-sosial problemlərinin çözümü yönündə reformların olmaması ən ciddi fəsadlardan biridir. Bu yöndə başlıca sorumuluq MTN və TXİ-nin üzərinə düşür. Kardinal dəyişimlərin olmaması ucbatından 35-50 yaşlı sənətçiyə “gənc aktyor” deməyin özü bir naşılıqdır. Teatrlarımızda gənclərdən ibarət tamaşalara rast gəlinmir. Yeni nəsil sənətçilərimizin istedadlarını nümayiş etdirmək üçün nə MTN, nə də TXİ, eləcə də monstr təfəkkürlü direktorlar imkan yaratmırlar. Təkcə “Pantomima Teatrı” və “Bakı Uşaq Teatrı”ndan savayı. Buna görə də istənilən təşəbbüslər və reformlar da baş tutmur.
Kütləvi sənətin gəlişmə yolları
Sovet rejimi dağılandan sonra, cəmiyyətdə ideoloji inzibati-amirlik siyasəti çöksə də, bunun qarşılığında yeni yanaşım düzəni bu gün yox kimidir. Hətta kommersiya amaclı sənət metodologiyasında belə, hər hansı peşəkarlıq yox kimidir. Bu gün vətəndaş və cəmiyyətin azad düşüncə sisteminin mənəvi, psixoloji anlayışlarına hesablanmış teatr repertuarı anlayışı da yoxa çıxıb. Bəs bu problemin çözümü üçün sorumlu olan MTN və TXİ hansı addımları atıblar? Bu suala hər iki qurum heç zaman cavab verə bilməyəcək. Çünki, teatr sənətinin yeni inkişaf və baxış yollarından heç bir bilgiləri yoxdur. İnformativ şəkildə nələrisə öz kəşfləri kimi ortaya qoysalar da, köklü şəkildə ölkə teatrlarının irəli getməsi üçün böyük bir boşluğu hər kəs görür. Bölgə teatrları faktiki olaraq, bəzən ayda bir-iki tamaşa oynamaq zorunda qalıblar. Həmin tamaşaların da keyfiyyəti həvəskarlıq anlayışından uzağa getmir. Bu fəlakətli durumu çözmək əvəzinə “insanların teatra olan marağı ölüb” və sair ibarələrlə bürokratcasına yayınmaq taktikasından yararlanırlar. Əfəndilər!.. Bütün bunlar uydurmadır. Əgər bölgə teatrında baş rəssamın aylıq maaşı 110 manatdırsa, ondan hansı sənət uğuru tələb etmək olar? MTN-dəki acı bürokratiyanı anlamaq çətin deyil. Ancaq, üzvllük haqqı ödəyən sənət adamlarının tək istinad yeri TXİ nə üçün və nədən susur? Bunu anlamaq zordur. Ona görə də, bölgə teatrlarında peşəkarlıq səviyyəsi olmayan yeni nəsil sənətçi zümrəsi formalaşır. Beləliklə artıq milli teatr sənətimizin gələcəyinin “DEFOLT” (İflas) təməli qoyulur. Pis-yaxşı ali təhsil alan gənc sənətçilərin heç biri bölgə teatrlarında çalışmaq istəmirlər. Əgər Dövlət Akademik Milli Dram Teatrında son on ildə hər hansı bir reformlar həyata keçirilmirsə, Bədii Şurası lal və susqun mövqe nümayiş etdirirsə, istedadlı aktyorların deyil, həm də bacarıqlı rejissorların və dramaturqların məkanına çevrilmirsə, ölkədə teatrın hansı inkişafından danışmaq olar? MTN nazir müavini Ədalət Vəliyev və TXİ-nin sədri Azərpaşa Nemətov bir dəfə də olsun bu məsələləri qabartmayıblarsa, deməli onlar öz yerlərində deyillər. Bunun adı Azərbaycan milli teatr siyasətinə qarşı rəzalətdir. Hər il Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetini neçə-neçə rejissorlar bitirirlər. Son 15 ildə gənc rejissorların teatrlarda tamaşa qoymalarına rast gəlinməyib. Onlara azından teatrların nəzdindəki studiyalarda tamaşa qoymalarına, istedadlarını nümayiş etdirməyə imkan yaradılmayıb. Dövlət Akademik Milli Dram Teatrında ötən mövsüm cəmi iki yeni tamaşa qoyuldu. Bu əsərlərdən biri, yəni “Ölülər” inzibati metodla kassa tamaşasına çevrildi. Həyatımızın dinamizmi, bu günlə səsləşən mövzuların axarını təsbit edən dünya dramaturgiyasının örnəkləri isə teatrın repertuarında yox kimidir. Əhalisinin sayı bir milyon olan Saxa (Yakutiya), 80 minlik Xakasiya, 150 minlik Tuva respublikalarında bu gün rok operalar, müzikllər, mistik dramatik rəqs tamaşaları səhnəyə qoyulur. Hətta bu bölgələrin teatrları Yaponiya, Kanada, ABŞ, Almaniya, Fransa, uzaq Avstraliyaya qastrol səfərlərinə çıxırlar. Sonucda teatrın şöhrəti dünyaya yayılır, həm də büdcəsinə on milyonlarla dollar vəsait daxil olur. Milli dramaturgiyamızın banisi Mirzə Fətəli Axundzadə çox haqlı olaraq deyirdi ki: “Bir xalqın tərəqqisində dram əsərlərinin, teatr tamaşalarının rolu böyükdür. Ona inam bəsləmək “nəqli-behcət” və “nəqli-müsibət”, yəni “ciddi dram” və “əxlaq dramı” ilə birlikdə inkişaf etməlidir”. Biz də onu deyirik ki, bütün bunlar reformlardan keçməlidir.
Ənvər BÖRÜSOY, sənətşünas